Gwybodaeth am Deulu'r Oren

Mae'r rhywogaeth Citrus yn perthyn i'r teulu Rutaceae, grŵp cosmopolitan o blanhigion sy'n cynnwys tua 1,650 o rywogaethau mewn 160 o wahanol fathau. Mae nifer ohonynt i'w cael mewn ardaloedd trofannol yn unig ond gwelir y mathau canlynol mewn gerddi a thai gwydr ym Mhrydain.
Enwodd Linnaeus, sef 'Tad Botaneg', y teulu hwn ar ôl y perlysieuyn 'Ruw', Ruta graveolens, y'i disgrifiodd gyntaf ym 1753. Defnyddiwyd ruw yn helaeth fel meddyginiaeth lysieuol yn y gorffennol ac fel perlysieuyn i roi blas, er bod ganddo flas siarp cryf ac mae'n gallu achosi anafiadau croen difrifol i rai pobl!
Mae cymcwatiau o rywogaeth Fortunella yn perthyn yn agos i'r Citrus. Caiff y rhain eu gwerthu fel planhigion ar gyfer y tŷ yn aml ac maent yn edrych yn hardd gyda'u dail addurnedig bytholwyrdd gyda llawer o orennau bychain. Mae cymcwatiau wedi cael eu croesi â'r gwir Citrus ac ystyrir eu bod yn gymharol galed gan eu bod yn gallu gwrthsefyll tymheredd mor isel â -8C. Planhigyn arall sy'n perthyn i'r Sitrws yw'r 'Oren Tairddeiliog', Poncirus trifoliate. Mae hwn yn blanhigyn pigog iawn â golwg orlawn, coesau gwyrddion a chlystyrau bach o ffrwythau melynaidd, crebachlyd na ellir eu bwyta. Mae wedi ei ddefnyddio fel gwreiddgyff gwydn ar gyfer trawsblannu amrywiaeth o gyltifarau oren ond nid yw mor boblogaidd â'r gwreiddgyff Citrus go iawn.
Mae nifer o'r rhywogaethau yn cynnwys planhigion gardd cyfarwydd; mae'r choisya ternata yn llwyn bytholwyrdd hardd, tua 1.2m o uchder, gyda dail tairddeiliog a chlystyrau o flodau gwyn ag iddynt arogl melys ym mis Ebrill a Mai. Mae'n adnabyddus fel 'Oren Mecsico' er nad yw'n dwyn ffrwyth noddlawn bwytadwy. Mae amrywiol fathau wedi cael eu croesi o Choisya ar gael, ac mae gan rai ddail aur, e.e. Choisya ternata 'Sundance', ac mae gan eraill megis Choisya ‘Aztec Pearl’, bum deilen gul neu fwy.
Mae'r Skimmia japonica yn llwyn bytholwyrdd poblogaidd arall sy'n perthyn i'r teulu hwn. Mae'n llwyn isel a chrwn sydd anaml yn uwch na 700mm. Mae clystyrau o ffrwythau bach coch yn para hyd nes y gaeaf ar ôl sioe hardd o flodau gwyn yn y gwanwyn.
Yn hanu o Awstralia, mae'r llwyni bytholwyrdd yn rhywogaeth y Correa yn cynhyrchu blodau tiwbaidd deniadol yn hongian mewn amrywiaeth o liwiau pastel. Er nad ydynt yn gwbl wydn, gall rhai rhywogaethau ffynnu mewn man cysgodol yn agos at y môr neu yn erbyn wal tŷ ond byddai'n well ganddynt gynhesrwydd tŷ gwydr.
Credir mae Dictamnus albus yw'r 'berth sy'n llosgi' y sonnir amdani yn y Beibl, aelod arall o'r teulu hwn. Mewn tywydd poeth a heulog bydd y planhigyn hwn yn rhyddhau olewau anweddol hawdd eu llosgi a bydd yn mynd yn wenfflam pan fydd rhywun yn ei gynnau.