Hepgor gwe-lywio

Cronoleg o Ddigwyddiadau Pwysig

Yr Oes Efydd a Haearn ac Oes y Rhufeiniaid

Roedd dyn y cyfnod Efydd wedi ymgartrefu a dechrau ffermio ar Fynydd Margam a cheir nifer o bentyrrau claddu yn bodoli yng Ngogledd a Dwyrain y parc.

Caer yr Oes Haearn, ardal o tua saith erw wedi'i hamgáu gan fanc enfawr, gyda ffens pren yn ei gorchuddio, ac mae ffos a banc llai arall wedi'u sefydlu ar Fynydd-y-castell.

Ceir tystiolaeth o breswylwyr Rhufeinig a phreswylwyr Cristnogol cynnar gan nifer o gerrig, sy'n cynnwys carreg filltir Rufeinig, sydd nawr yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru, sy'n arddangos enw'r Ymerawdwr Postumus (258-67), carreg Bodvoc a chroesau cerrig Celtaidd diweddarach.

Y Cyfnod Mynachaidd 1147 - 1536

Blwyddyn Digwyddiad
1147
Sefydlu Abaty Sistersaidd Margam.
1200 Adeiladu'r Ty Siapter deuddeg ochr. Y Mynaich Gwyn yn hela am geirw gwyllt a chloddio am lo.
1349
y Pla Du yn cyrraedd Margam a nifer y brodyr lleyg yn lleihau.
1400s eglwys adfeiliedig Capel Cryke, Hen Eglwys, yn cael ei sefydlu i wasanaethu anghenion y werin leol a iwmyn nad oedd hawl ganddynt i addoli yn yr Abaty ei hun.
1536 Dim ond naw mynach yn weddill yn yr Abaty.

Cyfnod Mansel 1536 - 1750

Blwyddyn Digwyddiad
1537 Diddymu'r sefydliad mynachaidd gan Ymwelwyr Coron Harri'r VIII.
1540 Prynwyd yr Abaty gan Syr Rice Mansel(1487-1559) o Gastell Oxwich, Penrhyn Gwyr a'r Hen Bewpyr, Bro Morgannwg. Adeiladwyd y plasty Tuduraidd ar gyn ystodion mynachaidd yr Abaty, addaswyd, gwellwyd ac estynnwyd adeiladau cerrig yr Abaty dros gyfnod o ddau gan mlynedd. Ailwampiwyd y ty yn hwyr yn yr unfed ganrif ar bymtheg gan Syr Thomas Mansel.
1611 Syr Thomas Mansel yn cael ei urddo'n Farwnig pan greodd Jâms y Iaf yr Urdd Etifeddol.
1661 Y cyfeiriad cyntaf at y gerddi oherwydd nodwyd yn y cyfrifon bod garddwr, John Thomas, a cheir cyfeiriadau at waliau a gerddi amrywiol.
1711 Dyrchafwyd Syr Thomas Mansel, a oedd yn Rheolwr Ty'r Frenhines Anne, i'r arglwyddiaeth fel Barwn Mansel o Fargam.
1723 Bu farw'r Arglwydd Thomas Mansel.
1727 Lluniodd Joseph Kirkman, garddwr Margam, gatalog o blanhigion tai gwydr yn yr ardd sef y rhestr fanwl gynharaf o goed oren ym Margam a oedd wedi goroesi, y cofnod cynt oedd llyfr cyfrifon y ty o 1711.

Cyfnod Talbot 1750 - 1941

Blwyddyn Digwyddiad
1750 Bu farw Bussy Mansel, y pedwerydd Barwn a'r olaf heb etifedd gwrywaidd. Daeth y teitl i ben gyda Margam, Oxwich a Phen-rhys yn trosglwyddo drwy briodas i'r teulu Talbot ac i'r Parchedig Thomas Talbot o Abaty Lacock, Wiltshire. Mwynhaodd ei etifeddiaeth am nifer fach o flynyddoedd gyda Margam yn cael ei drosglwyddo i'w fab, Thomas Mansel Talbot.
1768 Thomas Mansel Talbot yn cychwyn ar Daith Fawr o'r Cyfandir, rhan dderbyniol o addysg dyn y ddeunawfed ganrif, gan ddychwelyd adref yn 1772 i'r Stad ym Mhen-rhys, Gwyr i adeiladu ei fila newydd yno. Dim ond pan oedd bron wedi'i gwblhau y trodd ei sylw at adnewyddu Margam.
1786 Dechrau gwaith ar adeiladu'r Orendy i ddyluniad Anthony Keck.
1792
Is-iarll Torrington yn adrodd gydag arswyd bod y ty siapter nawr yn gartref i geirw - cwympodd y to yn 1799 gyda darn o bensaernïaeth o'r Oesoedd canol wedi'i ddifetha.
1793 Cwblhau'r Orendy.
Roedd cyfrifon y stad yn nodi bod y Ty Tuduraidd dadfeiliedig wedi'i ddymchwel o'r diwedd gan Thomas Mansel Talbot, a oedd nawr yn preswylio yn ei fila newydd ym Mhen-rhys. Pan fyddai'r teulu'n ymweld â'r Orendy a'r Gerddi byddent yn preswylio ym Mwthyn Margam ar gyrion y Parc.
1794 Cafodd y gerddi eu ffensio i gadw'r ceirw allan a chynhyrchwyd mynedfa o bileri cerrig a gatiau gwledig.
1800 Codwyd y Ty Sitrws yn gartref i rai o gasgliadau enwocaf y coed sitrws.
1802 Yr Arglwydd Nelson, yn teithio drwy Dde Cymru gyda Syr William a'r Foneddiges Hamilton, yn ymweld â'r Orendy gan roi tip o dri swllt i'r garddwr a wnaeth eu tywys hwy o amgylch.
1814 Mae map o'r stad yn dangos bod Talbot wedi cyflawni ei nod o greu Parc oherwydd mae'n dangos yr ardaloedd gwahanol o'r enw 'Parciau 'Mawr', 'Bach' ac 'Uwch'
1820s Christopher Rice TalbotComisiynwyd cynlluniau i adeiladu ty newydd ym Margam gan Christopher (Kit) Rice Mansel Talbot (1803 - 90), mab Thomas Mansel Talbot, a oedd â syniadau rhamantaidd ynghylch y Parc, ei hanes a'r arddull yr oedd ef eisiau ar gyfer y ty.
1830 Drawing of Staircase Hall, by Thomas HopperGwaith yn dechrau ar adeiladu Castell Margam, strafagansa ramantaidd a ddyluniwyd gan Thomas Hopper (1776-1856). Edward Haycock (1790-1870) o Amwythig oedd y pensaer goruchwyliol yn ystod y cyfnod hwn ac roedd hefyd yn gyfrifol am beth gwaith mewnol ac allanol ar y ty, y stablau, y terasau a'r porthdai. Ymddiddorai Talbot yn fawr yn y gwaith a goruchwyliodd y costau'n ofalus.
1837 Mae'r ffasâd cerrig hanesyddol a briodolir i Inigo Jones, Teml y Pedwar Tymor, yn cael ei ail-godi i wynebu ty'r garddwr, Bwthyn Iorwg - yr wyneb hwn yw'r unig beth sy'n weddill o'r ty gwledda o'r ail ganrif ar bymtheg.
Adeiladwyd tramwyfa Orllewinol, gan gynnwys y bont ar ochr ogleddol y llyn pwll pysgod. Hefyd mae'n debygol ar yr adeg hwn i bileri'r gatiau gael eu symud o'r gerddi i'w safle gweddol od nawr wrth y fynedfa orllewinol.
1840 Gorffen adeiladu'r Castell a gwaith ar y stablau a'r llibartiau ar y gweill.
Adeiladu'r prif dramwyfa o'r dwyrain gan C.R.M. Talbot.
Dechrau adeiladu'r Porthdai Dwyreiniol a ddyluniwyd gan Edward
Haycock, ynghyd â'r Porthdy Canol a'r Porthdy Gorllewinol, a ddymchwelwyd yn 1975 i wneud lle ar gyfer traffordd yr M4.
1841 Cronnwyd y cwm corslyd i'r gogledd o'r gerddi i ffurfio'r llyn pwll pysgod presennol, y dwr a ddefnyddiwyd i gyflenwi'r ffynhonnau ar Deras yr Orendy.
Estynwyd cornel orllewinol y parc i gynnwys y rhan fwyaf o'r brif ffordd a phentref Margam; adeiladwyd pentref newydd y Groes ar yr un adeg, wedi'i dylunio gan Haycock, ond fe'i dymchwelwyd hefyd ar gyfer traffordd yr M4.
1852 Adeiladu teras yr Orendy.
Bu Henry Fox Talbot, y ffotograffydd arloesol ac ymwelydd rheolaidd â
Margam yn y cyfnod hwn, yn gwneud nifer o arbrofion cynnar yng ngerddi Castell Margam ac fe lwyddodd i gymryd y golygfeydd ffotograffig cynharaf o'r plasty.
1876 Bu farw unig fab Christopher R.M. Talbot o ganlyniad i ddamwain farchogaeth.
1881 The Staircase Hall. Photographed by Spencer Nicholl, September 1885.Ymwelodd Tywysog a Thywysoges Cymru, yn ddiweddarach Edward VII a'r Frenhines Alecsandra, â Margam ddydd Llun 17 Hydref 1881.
Arhosodd y pâr am ginio ac wedi hynny fe blannodd y Tywysog goeden yng Ngerddi'r Orendy.
1890

Emily Charlotte TalbotEtifeddwyd Margam gan Emily Charlotte Talbot. Adeiladwyd y Ty^ Gwinwydd ac ailosodwyd y rhan fwyaf o'r tai gwydr gan rai newydd gan Messenger & Co. o Loughborough, sydd oll wedi diflannu ac eithrio un bach y tu ôl i'r Ty^ Sitrws.
Adeiladwyd y Cwt Injans.

1891 Cyflwynwyd trydan i'r Castell.
1892 Yn y Castell, adeiladwyd Ystafell Filiards dros libart bach mewnol. Adeiladwyd Ty^ Twyn-yr-Hydd, gyda cholofnau o gerrig garw ar wahân fel mynedfa, yn gartref i asiant Emily Charlotte Talbot sef Edward Knox.
1902 Crëwyd gardd bambw^ dan y llyn a chyflwynwyd Pergola i ran de-orllewinol o ardd yr Orendy gan Emily Charlotte Talbot.
1918
Bu farw Emily Charlotte Talbot a rhoddwyd Margam mewn ymddiriedolaeth i'w gor-nai, plentyn dan oed. Roedd tad John Theodore Talbot Fletcher sef Capten Andrew Mansel Talbot Fletcher yn arddwr brwd ac fe gynorthwyodd i ariannu teithiau chwilio am blanhigion Frank Kingdom Ward. Fe gyflwynodd rai rhododendronau ac asaleas i'w plannu ym Margam, y mae nifer ohonynt yn dal i flodeuo.
1926 Crëwyd Llyn newydd gan Gapten Fletcher i ysgafnhau diweithdra a gwella'r olygfa o'r ty^.
1930 Capten Fletcher yn newid yr hen floc stablau'n gwrt sboncen ac yn garej, ac yn creu cwrt tennis ar ochr de-ddwyreiniol y Castell.

Blynyddoedd y Rhyfel a Syr David Evans-Bevan

Blwyddyn Digwyddiad
1941 Yn ystod yr Ail Ryfel Byd bu milwyr yn lletya yng Nghastell Margam, hyd yn oed pan oedd teulu Fletcher yn dal i fyw yno
Penderfynodd ymddiriedolwyr stad Margam werthu'r Stad gyda'r Capten a Mrs Fletcher yn dychwelyd i Neuadd Saltoun, East Lothian. Arwerthwyd cynnwys y Ty^ gan Christies o Lundain mewn arwerthiant pedwar diwrnod rhwng 27 a 30 Hydref 1941.
Parhaodd y lluoedd Prydeinig ac Americanaidd i feddiannu'r Castell yn ystod blynyddoedd y rhyfel.
1942 Prynwyd y stad gan Mr D.M. (yn ddiweddarach Syr David) Evans-Bevan, perchennog Bragdy Cwm Nedd.
Ar ddiwedd y rhyfel, yn dilyn y dadatafaelu, roedd y Castell yn wag, ac roedd y teulu'n preswylio yn Nhwyn yr Hydd. Bu'n destun fandaliaeth, lladrata a dirywiad.
1950s Syr David Evans-Bevan yn comisiynu'r dyluniwr tirlunio Ralph Hancock i ailddylunio gerddi Twyn yr Hydd a oedd yn cynnwys waliau newydd a ha-ha, planhigion dringo, pum bloc hirsgwar o binwydd, a blannwyd gan Syr David Evans-Bevan ar lethr isaf Craig y Lodge.

Blynyddoedd y Cyngor Sir

Blwyddyn Digwyddiad
1973
Prynwyd y stad ym mis Gorffennaf gan Gyngor Sir Morgannwg.
1974
Pan ad-drefnwyd Llywodraeth Leol ym mis Ebrill trosglwyddwyd y Stad i Gyngor Sir Gorllewin Morgannwg a ddechreuodd ar raglen o ailddodrefnu ac agor y lle i'r cyhoedd.
1977

Renovation works in progress, 1976Gorffennwyd adnewyddu'r Orendy ac fe'i agorwyd gan Ei Mawrhydi y Frenhines yn ystod ei Jiwbilî Arian ym mis Mehefin 1977.
Ceir mynedfeydd modern a adeiladwyd i'r gorllewin o'r A48 ac i'r dde o borthdai'r dwyrain, y ddau gydag ardaloedd parcio tarmac. Mae cloddio archeolegol o ardd y gegin yng nghefn y Ty^ Sitrws yn dangos sylfeini bythynnod a Thafarn y Ty^ Cornel yn hen bentref Margam, yn ogystal â sylfeini canolfan o'r Canol Oesoedd. Dangosodd cloddio pellach o faes parcio'r Orendy presennol weddillion waliau colofnresog, mynedfeydd a llynnoedd mawr.
Ar ddydd Mawrth 4 Awst am 10a.m. torrodd tân allan yn y Castell gan ddymchwel y to a dinistrio'r tu mewn.

1978 Cludwyd Gwartheg Morgannwg i'r Stad o Sussex.
1981 Ar 29 Gorffennaf gosodwyd tusw o flodau coed orennau o Barc Margam ar goetsh y briodferch a'r priodfab ar gyfer priodas Ei Fawrhydi Tywysog Cymru a'r Foneddiges Diana Spencer.
1982 Ail-osodwyd to Adain Ogleddol y Castell a'r gwaith yn parhau i sefydlogi a chryfhau strwythur yr adeiniau de a gorllewinol.
1983 Dechreuwyd ar gam cyntaf y cynllun achub ar gyfer y Castell ac mae trydan yn cael ei gyflwyno am yr ail waith yn ei hanes.
1985 Staff y parc yn symud i'r swyddfeydd ar lawr cyntaf yr Adain Ogleddol.
Mewn cydweithrediad ag Ymddiriedolaeth Cerfluniau Cymru, sefydlwyd y parc cerflun cyntaf yng Nghymru gyda cherflunwyr rhyngwladol enwog fel Henry Moore, Barbara Hepworth ac Elizabeth Frink yn arddangos eu gwaith.
1986 Gwneud gwaith adnewyddu ar y Ty^ Siapter a'r Cyntedd.
1987 Tynnwyd daguerroteip prin y Castell o'r de-ddwyrain gan ffrind mawr C.R.M. Talbot, y Parchedig Calvert Jones o Abertawe a'i werthu gan ddisgynyddion Talbot yn Christies i oriel Americanaidd. Mae'r llun unigryw hwn, y llun cynharaf o'r Castell mae'n debyg ac un o'r ffotograffau cyntaf i'w cymryd yng Nghymru, wedi'i gadw'n ffodus oherwydd gwrthod trwydded allforio ac fe'i prynwyd gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru.
1995 Gwaith adfer pellach wedi'i gwblhau, ail-osod to yr Adain Ddeheuol a'r Adain Orllewinol a pheth gwaith mewnol. Bu farw John Talbot Fletcher, perchennog olaf y stad gyfan.
1996
Cynhelir gwasanaeth ar 1af Mawrth gan Esgob Llandaf i goffáu'r gwaith adfer hyd yn hyn. Yn Ebrill, Ad-drefnu Llywodraeth Leol, Cyngor Sir Gorllewin Morgannwg yn darfod a Pharc Margam yn dod yn gyfrifoldeb i Gyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot sy'n parhau â'r ymrwymiad i adfer.
1999 Ail-ddodrefnu Adain Ogleddol y Castell er mwyn ei defnyddio at bwrpas addysgol gan y Cyngor Astudiaethau Maes.
Y Ty^ Sitrws yn dod yn gartref i gasgliad enfawr o Ffiwsias.

Yr Unfed Ganrif ar Hugain

Blwyddyn Digwyddiad
2001 Dechrau ar waith adfer y gerddi ar ddiwedd mis Ionawr:-
Adfer y gerddi tu ôl i'r Ty^ Sitrws fel gardd ffrwythau â mur o'i chwmpas a chreu gardd lwyd, gardd addurnol a gardd berlysiau mynachaidd.

Ailosod y saith gwely ar deras y castell ac adfer teras yr Orendy.

Diweddarwyd y llwybrau cerdded ar gyfer defnyddwyr cadeiriau olwyn a chadeiriau gwthio.

Ailosod lle chwarae antur y plant ger y llyn.

Cam un o'r rheilffordd gul wedi'i gwblhau yn hwyr yn yr hydref.

Trefnwyd i'r gwaith ddechrau ar ailosod y Ty^ Gwinwydd Fictoraidd 19eg Ganrif.

2002 … ac mae'r adfer yn parhau
© Parc Gwledig Margam